آشنایی با قرآن

اسم خاص و مشهور: قرآن.

نام های دیگر: کتاب، ذکر، فرقان، تنزیل.[1]

نامی که مسلمانان بر آن گذاشته اند: مصحف.[2]

القاب و صفات: کریم، مجید، حکیم، مبین و ...[3]

 

(اسماء و صفات متعددی برای قرآن ذکر شده است که در انتها به مواردی از آنها اشاره می کنیم.)

فرستنده: الله عزَّ اسمه.

گیرنده: پیامبر اسلام حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله.

کیفیت وحی: مستقیم، ندای غیبی، به واسطه فرشته وحی.[4]

فرشته واسطه وحی: حضرت جبرئیل علیه‌السلام.[5]

زبان:عربی.

سال نزول:609میلادی.[6]

آغاز نزول: بیست هفتم ماه رجب، 13 سال قبل از هجرت.[7]

مکان نزول آیات ابتدایی: غار حراء. [8]

نزول دفعی: ماه مبارک رمضان، در شب قدر.[9]

محل نزول: مکه مکرمه - مدینه منوره.

مدت نزول : 23 سال.[10]

محتوای کلی قرآن:

1. معارف دین و اثبات توحید و نبوّت و معاد؛

2. احکام‏ و قوانین شرع مقدّس؛

3. قصص‏ و امثال. [11]

سیمای قرآن کریم

تعریف

قرآن در لغت از ریشه «قرأ» در اصل مصدر است به معنای خواندن[12] و در اصطلاح عبارت است از کلام و معجزه‏ ای الهی که برای هدایت بشر توسط جبرئل امین بر پیامبر اسلام حضرت محمد صلی الله علیه وآله نازل گردیده و با املاء و نقل متواتر ایشان در مصاحف به نگارش درآمده و به عنوان کتاب آسمانی مسلمانان معرفی شده است.[13]

تقسیمات قرآن

سوره و تقسیمات آن

معناى لغوى و اصطلاحی سوره

صاحب قاموس معناى لغوى سوره را چنین بیان مى‌دارد:

سوره به معنى منزلت و مقام است. و سورۀ قرآن مفهومى شناخته شده است، زیرا هر سوره از قرآن مستقل از سورۀ دیگر و به مثابه منزلتى پس از منزلت دیگر است. و یا سوره به معنى بزرگى و بناى بلند و حسن زیاد، علامت، ردیف سنگ یا خشتى از دیوار است[14] .[15]

و در اصطلاح «سوره»، بخشى از آیات قرآنى مى‏باشد که داراى آغاز و انجامى است. بعضی‌ها گفته‏اند: «سوره بخشى از آیات قرآنى است که بین دو بسمله قرار گرفته باشد».[16]

اولین سورۀ کامل نازل شده: سورۀ حمد.[17]

اولین سوره‌ای که پیامبر آشکار ساخت: سورۀ نجم.[18]

آخرین سورۀ کامل نازل شده: سورۀ نصر.[19]

طولانی‌ترین سورۀ نازل شده: سورۀ بقره.[20]

کوتاه‌ترین سورۀ نازل شده: سورۀ کوثر.[21]

سورۀ بدون بسم الله: سورۀ توبه.[22]

سوره ای که دو بسم الله دارد: سورۀ نمل.[23]

سوره ای که در تمام آیات آن لفظ شریف «الله» وجود دارد: سورۀ مجادله.[24]

تعداد کل سوره‌های قرآن: 114 سوره.[25]

تعداد سوره‌های مکی: 86 سوره.[26]

تعداد سوره های مدنی: 28 سوره.[27]

سوره‌ای که سه بار خواندن آن حکم ختم کل قرآن را دارد: سورۀ اخلاص (قل هو الله احد).[28]

سوره‌ای که أم‌الکتاب (مادر قرآن) لقب دارد: سورۀ فاتحه (الحمد).[29]

سوره‌ای که به قلب قرآن لقب دارد: سورۀ یس.[30]

سوره‌ای که به عروس قرآن لقب دارد: سورۀ الرحمن.[31]

دسته‌بندی حجمی سوره‌ها

از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت شده که فرمود: «به من به جاى تورات «السبع الطول» و به جای زبور «المئین» و به جای انجیل «المثانى» عطا شده است. و به «مفصّل» برتری یافتم.»[32]

بنابراین دانشمندان سوره‏هاى قرآن را به چهار دسته بزرگ تقسیم کرده‏اند:

1. السّبع الطّول [33]

هفت سوره بلند.

بیشتر این هفت سوره را چنین دانسته‏اند:

1. بقره، 2. آل‌عمران، 3. نساء، 4. مائده، 5. انعام، 6. اعراف، 7. انفال و توبه.

در این صورت دو سوره «توبه و انفال» را یکى شمرده‏اند[34] . اما سعید بن جبیر هفتمین‏ را سوره «یونس»‏[35] و حاکم سوره «کهف» مى‏داند.[36]

2. المئون

سوره‏هائى که در حدود صد آیه دارد:

یونس، هود، یوسف، الحجر، النحل، الکهف، إسراء، انبیاء، طه، المؤمنون، الشعراء، الصافات‏[37] و یا از سوره إسراء (بنی‌إسرائیل) تا هفت سوره.‏[38]

3. المثانى

سوره‏هائى که پس از آن دو دسته قرار مى‏گیرند، و گفته‏اند هفت سوره دومى، یعنى از سوره دهم تا شانزدهم‏[39] و نیز گفته‏اند: «مثانى، قرآن است لاقتران آیة الرحمة بآیة العذاب»، یا آنچه از قرآن مکرر است، یا سوره فاتحه، یا بقره، یا براءة، یا هر سوره‏اى که از سوره‏هاى طوال و مئین کم و از سوره‏هاى مفصل زائد باشد، یا سوره حج و قصص و نمل و عنکبوت و نور و انفال و مریم و روم و یس و فرقان و حجر و رعد و سبا و ملائکه و ابراهیم و ص و محمد و لقمان و غرف و زخرف و ق و مؤمن و سجدة و احقاف و جاثیه و دخان و احزاب‏[40] ».

4. المفصّل

سوره‏هائى که در آخر قرآن قرار گرفته‏اند چون کوچک و کوتاه هستند و زیاد با بسمله از هم جدا شده‌اند، مفصل نامیده شده‏اند، و یا از این جهت آنها را مفصل گفته‏اند که آیه منسوخه در آن‌ها کم است. در اینکه پایان این سوره‏ها، آخرین سوره قرآن است، میان دانشمندان اتفاق نظر است. ولى در نخستین سوره آن اختلاف کرده‏اند و دوازده سوره مختلفه را که میان سوره «الصافات» و سوره «و الضحى» قرار گرفته، ذکر کرده‏اند.[41]

این دسته از سوره‏ها را به سه قسمت تقسیم کرده‏اند که اگر قول نووى را معتبر بدانیم و اول آن‌ را سوره «الحجرات» بگیریم چنین خواهد بود:

1. طوال:

از سوره الحجرات تا سورة البروج.

2. أوساط:

از سوره الطارق تا سوره البیّنة.

3. قصار:

از سوره الزلزال تا سوره الناس.[42]

دسته‌بندی مناسبتی سوره‌ها

جز این تقسیم بندى، دسته بندی‌هاى دیگرى نیز از سوره‏هاى قرآن شده و هر گروهى از سوره‏ها را به مناسبتى نامگذارى خاصى کرده‏اند. از این قبیل:

1. الممتحنات:

سوره‌های: فتح، حشر، سجدة، طلاق، قلم، حجرات، ملک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادلة، ممتحنه و تحریم را به جهت تناسب محتوایی و وجود سورۀ ممتحنه در بین آنها ممتحنات می نامند.

2. سور الم [43] :

هفت سوره را که با «الم» شروع مى‏شود سوره‏هاى «الم» مى‏نامند:

1. بقره 2. آل‌عمران 3. اعراف 4. عنکبوت 5. روم 6. لقمان 7. سجدة.

3. سور مسبّحات [44] :

1. اسراء 2. حدید 3. حشر 4. صف 5. جمعه 6. تغابن 7. اعلى.

4. سور حوامیم:

سوره‌هائى که با «حم» آغاز مى‏گردد:

1. مؤمن 2. فصلّت 3. شورى 4. زخرف 5. دخان 6. جاثیه 7. احقاف‏.[45]

5. سور الر[46] :

سوره هائی که با «الر» شروع مى‏شود:

1. یونس 2. هود 3. یوسف 4. رعد 5. ابراهیم 6. حجر.

6. سور حمد:

سوره‏هائى که با «الحمد» شروع مى‏شود:

1. فاتحه 2. انعام 3. کهف 4. سبا 5. فاطر.

7. سور العتاق [47] :

عتاق جمع عتیق به معنى کهنه است، و در اینجا شاید مراد آنچه در اول نازل شده باشد. سور عتاق عبارتند از:

1. اسراء 2. کهف 3. مریم 4. طه 5. انبیاء.

8. سور عزایم:

سوره‏هائى که سجده واجبه در آنهاست:

1. سجدة 2. فصلت 3. نجم 4. علق.

9. سور قل:

پنج سوره‏اى که با «قل» شروع مى‏شود:

1. جن 2. کافرون 3.اخلاص 4. فلق 5. ناس.

10. سور طواسین:

سوره‏هائى که با «طس» و یا «طسم» آغاز مى‏یابد:

1. شعراء 2. نمل 3. قصص.

11. الزهراوان:

دو سوره «بقرة» و «آل‌عمران» به جهت کثرت احکام شرعیه و اسماء الهى که دارند را زهراوان[48] می‌نامند.[49]

12. قرینتین:

دو سوره «انفال» و «براءة» را که پشت سر همدیگر قرار گرفته و قرین یکدیگرند، چنین خوانده‏اند.

13. المعوذتین:

دو سوره آخر قرآن (الفلق و الناس) که هر دو با «قل اعوذ» شروع مى‏گردد.[50]

 

 

[1]- درسنامه علوم قرآنى، ص 37.

[2]- تاریخ قرآن(رامیار)، ص 11.

[3]- پرسمان علوم قرآنى، ص 18.

[4]- قرآن در اسلام، ص 150.

[5]- پرسمان علوم قرآنى، ص 41.

[6]- علوم قرآنى(معرفت)، ص 62.

[7]- همان.

[8]- آشنایى با قرآن، ص 57.

[9]- درسنامه علوم قرآنى، ص 87.

[10]- علوم قرآنى(معرفت)، ص 63.

[11]- سرالبیان فى علم‌القرآن، ص 127.

[12]- قاموس قرآن، ج 5، ص 262.

[13]- پژوهش هائى درباره قرآن و وحى، ص 24.

[14]  القاموس المحیط، مجد الدین فیروزآبادى، ج 1، ص 55

[15]  ترجمه مناهل العرفان فی علوم القرآن،ص ۳۹۷

[16]- درسهایى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص 306

[17]- تاریخ قرآن(رامیار)، ص 593.

[18]- همان.

[19]- علوم قرآنى(معرفت)، ص 76.

[20]- دایرة المعارف قرآن کریم، ج 5، ص 599.

[21]- قانون تفسیر، ص 127.

[22]- بیان در علوم و مسائل کلى قرآن، ص 579.

[23]- آشنایى با قرآن، ص 23.

[24]- پرسمان قرآنى کودک، ص 48.

[25]- ترجمه الاتقان فى علوم‌القرآن، ج 1، ص 221.

[26]- درسنامه علوم قرآنى، ص 133.

[27]- همان.

[28]- اطیب البیان فى تفسیر القرآن، ج 14، ص 259.

[29]- آشنایى با علوم قرآنى(رادمنش)، ص 149.

[30]- ترجمه الاتقان فى علوم‌القرآن، ج 2، ص 489.

[31]- همان، ج 2، ص 490.

[32]- مسند طیالسى شماره 1012؛ مسند احمد: رقم 17049(چاپ حلبى،ج4 ص107)؛ مجمع الزواید هیثمى،ج7 ص158؛ تفسیر طبرى ،ج1 ص34؛ بولاق،ج1 ص100(طبع معارف)؛ التهذیب،ج10 ص153؛ المراسیل ابن ابى حاتم،ص76؛ شرح المسند: حدیث 3676؛ البرهان،ج1 ص258

[33]- الطُوَل بضم طاء و فتح واو جمع «الطولى» مثل الکبر و الکبرى.

[34]- الاتقان فى علوم‌القرآن، ج1 ص63، نوع هجدهم خاتمه، البرهان،ج1 ص244، مجازالقرآن ص 6.

[35]- تفسیر ابن‌کثیر در اول سوره بقره ج1 ص64، تفسیر طبرى ،ج1 ص34، بولاق البرهان ،ج1 ص244.

[36]- الاتقان فى علوم‌القرآن، ج1 ص63، نوع هجدهم، خاتمه.

[37]- همان.

[38]- اصول کافى،ج2 ص601.

[39]- همان.

[40]- منتهى‌الارب،ج1 ص149، سوره هاى فصلت، شورى، فتح در مجموع این صورت‌ها باید اضافه شود. اللسان ج 18،ص428- 429، تفسیر طبرى،ج1 ص103 (طبع معارف)؛ الاتقان، ج1 ص63؛ غریب‌القرآن ابن‌قتیبه، ص 35.

[41]- اختلاف در این سوره هاست: الصافات 37؛ الجاثیه 45؛ محمد 47؛ الفتح 48؛ الحجرات 49؛ ق 50؛ الرحمن 55؛ الصف 61؛ تبارک 67؛ الدهر 76؛ الاعلى 87؛ و الضحى 93.

[42]- تاریخ قرآن(رامیار)، ص 595- 594.

[43]- سوره اعراف را هم که با «المص» شروع مى شود جزء آنها شمرده اند.

[44]- سوره اسراء با صیغه مصدر «سبحان» و سوره هاى حدید، حشر و صف با صیغه ماضى «سبّح»، و دو سوره جمعه و تغابن با صیغه مضارع «یسبّح»، و سوره اعلى با صیغه امر «سبّح» شروع مى شود.

[45]- گفته اند که یکى از اسامى پروردگار «حم» است که اسم سوره قرار گرفته و به «حوامیم» جمع بسته مى شود، همچون طس و طواسین. غریب‌القرآن ابن‌قتیبه،ص 36.

[46]- سوره رعد را هم که با «المر» شروع مى شود جزء این سوره ها شمرده اند.

[47]- بخارى از ابن‌مسعود نقل کرده که رسول خدا درباره بنی‌إسرائیل و کهف و مریم و طه و انبیاء فرمود: « انّهنّ من العتاق الاوّل، و هنّ من تلادى». البرهان،ج 1 ص 258، مناهل،ج1 ص350.

[48]- زهراوان تثنیه «زهراء» است.

[49]- تفسیر قرطبى،ج4 ص3، منتهى‌الارب،ج1 ص524.

[50]- تاریخ قرآن(رامیار)، ص 597-596.