سور مکی و مدنی

سور مکی و مدنی

هر چند تقسیم سوره‌ها به مکی و مدنی هم یک تقسیم بندی مناسبتی است اما به جهت اهمیت آن به صورت مستقل آورده می‌شود.

مى‏دانیم آغاز وحى بر پیامبر اسلام صلى‌اللّه‌علیه‌وآله در مکه مکرمه بود و تا سیزده سال که حضرت در آن شهر بودند به مناسبت‌هاى گوناگون- که شأن نزول گفته مى‏شود- آیات و سوره‏هایى نازل مى‏شد. این آیات و سوره‏ها را به مناسبت نزول در مکه یا اطرافش مکى می‌نامند و آنچه بعد از هجرت در مدینه نازل شده مدنى می‌گویند. در این تقسیم‏بندى محل نزول وحى ملاک نامگذارى است؛ امّا بعضى زمان نزول را میزان شمرده‏اند، و آنچه پیش از هجرت‏[1] نازل شده مکى و آنچه بعد از آن نازل شده- هر چند در بیرون از مدینه بوده- مدنى دانسته‏اند، مانند آیه 3 سوره مائده‏[2] که در حجةالوداع در عرفه نازل شد. بالاخره گروهى با توجه به مضمون سوره و مخاطب آیه سوره‏ها را به مکى و مدنى تقسیم کرده‏اند.

در هر صورت براى پژوهشگر تاریخ قرآن اطلاع از محل نزول آیات- که تا حدى زمان نزول را هم مشخص مى‏کند- لازم است، زیرا وقوع رویدادها و تاریخ تشریع احکام را روشن مى‏کند و فقیهان را در استنباط احکام عبادى و حقوقى، و متکلمان را در مباحث کلامى یارى مى‏رساند و همچنین روشنگر راه مفسران براى تفسیر سخن خدا مى‏باشد.[ 3]

مشهورترین قول در مورد مکى‏بودن و مدنى‏بودن سور قرآن به این شرح است:

سور مکى: الحمد، الانعام، الاعراف، یونس، هود، یوسف، ابراهیم، الحجر، النّحل، الاسراء، الکهف، مریم، طه، الانبیاء، المؤمنون، الفرقان، الشعراء، النمل، القصص، العنکبوت، الروم، لقمان، السجدة، سبأ، فاطر، یس، الصافات، الزمر، غافر، فصّلت، الشورى، الزخرف، الدخان، الجاثیة، الاحقاف، ق، الذاریات، الطور، النجم، القمر، الواقعة، الملک، القلم، الحاقّة، المعارج، نوح، الجنّ، المزمّل، المدثر، القیمة، المرسلات، النبأ، النازعات، عبس، التکویر، الانفطار، المطففین، الانشقاق، البروج، الطارق، الاعلى، الغاشیة، الفجر، البلد، الشمس، اللیل، الضحى، الانشراح، التین، العلق، القدر، العادیات، القارعة، التکاثر، العصر، الهمزة، الفیل، قریش، الماعون، الکوثر، الکافرون، المسد، الاخلاص، الفلق، الناس.

سور مدنى: البقرة، آل‌عمران، النساء، المائدة، الانفال، التوبة، الرعد، الحج، النور، الاحزاب، محمّد، الفتح، الحجرات، الرحمن، الحدید، المجادلة، الحشر، الممتحنة، الصف، الجمعة، المنافقون، التغابن، الطلاق، التحریم، الانسان، البیّنة، الزلزلة، النصر.[ 4]

تفاوتهاى کلى سوره هاى مکى و مدنى

به حکم بلاغت که سخن‏گویى به مقتضاى حال و مقام است، میان سوره‏هاى مکى و مدنى تفاوت‌هاى ظاهرى و معنایى وجود دارد، زیرا در مکه غالبا اعراب مشرک معاند و اشراف قبایل مخاطب بودند، و در مدینه منافقان و یهودیان، که طبعا دو گونه خطاب و عتاب را مى‏طلبد. پس از این مقدمه فرق‌هاى کلى- امّا نه قطعى- سوره‏هاى مکى و مدنى را ذکر مى‏کنیم:

کوتاهى آیات و سوره‏ها بیشتر نشان مکى بودن آن‌هاست، و برعکس بلندى آیات علاوه بر بلندى سوره، مدنى بودن آن‌ها را مى‏رساند.

لحن تند و شدید سوره بیشتر با اهل مکه است، و زبان نرم و ملایم با اهل مدینه که مخاطب بیشتر مؤمنانند.

بحث درباره اصول اعتقادى اسلام و اثبات توحید و معاد و آسمانى بودن قرآن و برخورد تند با شرک و عادات جاهلى از ویژگی‌هاى سور مکى است، و تفصیل احکام و بیان شریعت اسلام و احتجاج با اهل کتاب و مبارزه با منافقان از خصایص سور مدنى است.

در سوره‏هاى مکى خطاب‌ها بیشتر به صورت‏ «یا أَیُّهَا النَّاسُ‏» است، و در سوره‏هاى مدنى‏ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا».

در پایان یادآور مى‏شویم ملاک تشخیص مکى و مدنى بودن، یا خبر و نقل است (یعنى سماع) یا شواهد ظاهرى و محتوایى که کلیّات آن ذکر شد و نمونه‏هاى استثنایى نیز دارد.[ 5]

به صورت خلاصه بحث فوق را می توان در دو بخش بیان نمود:

ویژگی سوره‌های مکی:

کوتاه بودن سوره‌ها، دعوت به اصول عقاید، دعوت به فضایل، مجادله با مشرکان، کثرت سوگند، کثرت خطاب «یا أیها الناس»، قصص انبیاء و امت‌های پیشین.[ 6]

ویژگی سوره‌های مدنی:

جدال با اهل کتاب، دعوت آنها به ترک غلوّ در دین؛ کثرت ذکر جهاد، اعلام جهاد و تشریع احکام آن؛ تفصیل احکام حدود، فرائض، حقوق، و نصاب‌هاى ارث؛ بیان قوانین اقتصادى و سیاسى، قراردادها و پیمان‌هاى بین‌المللى، استدلال‌هاى منطقى در بیان حقایق دینى، و طولانى‌بودن آیات و سوره‏ها.[ 7]

بحث در مکى یا مدنى بودن سوره- و گاه آیه- در تفسیرهاى قرآن آمده است و در ابتداى هر سوره هم پس از ذکر نام آن به مکى یا مدنى بودنش تصریح شده است.

بنابراین تعداد سوره‏هاى مکى 86 و مدنى 28 است.[ 8]

 

[1]- هجرت پیامبر اکرم جمعه اول محرّم سال 14 بعثت، برابر 16 ژوئیه 622 م. مى باشد که مبدأ سال هجرى است. دوشنبه اول ربیع‌الأول سال یکم هجرى برابر 13 سپتامبر 622 م. زمان خروج رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله از مکّه براى هجرت به مدینه بوده. (رامیار، تاریخ قرآن، جدول تاریخى گاه شمار سیره رسول خدا و حوادث مهمّ جهان، 705).

[2]- «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» مائده،آیه3.

[3]- آشنایى با علوم قرآنى(رکنى)، ص 110.

[4]- قانون تفسیر، ص 390.

[5]- با استفاده از تاریخ قرآن(معرفت)،ص 50- 51.

[6]- آشنایى با علوم قرآنى(رادمنش)، ص 171.

[7]- همان، ص 172.

[8]- آشنایى با علوم قرآنى(رکنى)، ص 111.